سنگ عقیق و انواع آن

سنگ عقیق (آگات)

نام این کانی برگرفته از نام رودخانه Achates در شبه جزیره سیسیل می‌باشد. عقیق سنگی نیمه قیمتی از خانواده کانی کوارتز می‌باشد.

این سنگ از انواع نیمه شفاف و مات و از لایه­‌های کلسدونی است. این لایه‌ها ممکن استهر یک به رنگی یا حتی همرنگ باشند و یا به تناوب لایه­‌هایی از اپال در بین آن­‌ها وجود داشته باشد.

رنگ عقیق بسته به عناصر همراه آن در انواع مختلف سفید، سبز، آبی، قرمز، مشکی و… دیده می‌شود.

ژنز یا نحوه تشکیل عقیق

محیط‌های مختلف آذرین، رسوبی و دگرگونی می‌توانند بستر مناسبی برای تشکیل آگات‌ها باشند اما جایگاه اصلی آن‌ها محیط‌های آتش‌فشانی با ترکیب اسیدی و بازالتی فاقد سیلیس است.

ساختمان لایه‌­ای و پوسته‌ای و نواری شکل آگات به دو دلیل است:

1. مربوط به انباشتگی مواد مختلف است که رنگ‌­های گوناگون نواری شکل در عقیق ایجاد می‌­کند.

2. مرتبط با اختلاف شفافیت­ رنگ‌های پدید آمده می­‌باشد.

وجود سنگ میزبان حدواسط تا بازیک در منطقه به خاطر تامین عناصر رنگزای Ti, Ni, Mn, Fe تنوع رنگی در آگات‌ها ایجاد کرده است.

مناطق آگات‌زایی شده غالبا تابع زون‌های دگرسانی منطقه می‌باشند. فرایندهای هیدروترمالی بر روی سنگ میزبان اثر گذاشته و با شست و شوی سیلیس از متن سنگ و ترسیب مجدد آن در حفرات و شکستگی سنگ میزبان، انواع عقیق‌ها ایجاد گشته‌اند.

برخی مناطق آگات‌زایی مانند نوار شرقی و مناطق کویري (خراسان و کرمان) و شمال غرب ایران (میانه و اردبیل، عقیق‌هایی از این نوع را در خود جای داده‌اند.

نقطه ذوب کانی‌های سیلیس‌‌دار زمانیکه آب‌های داغ منتج از فعالیت‌های هیدروترمالی حضور دارند به شدت پایین آمده در نتیجه سیلیس به صورت محلول درمی‌آید.

سیلیس‌های حل شده دوباره در نتیجه کاهش درجه حرارت محیط در سیستم درز و شکستگی و حفرات سنگ میزبان (آندزیت بازالتی) به فرم کلسدونی و آگات ته نشست می‌شوند.

سرد شدن تدریجی محلول سیلیسی در مراحل اولیه در داخل حفرات، حالت نواری در حاشیه و محل تماس آن با سنگ میزبان ایجاد می‌کند. ضمن اینکه با کاهش بیشتر دما و گذشت زمان در بخش مرکزی آگات‌ها بلورهای درشت و شفاف کوارتز رشد می‌نمایند.

در بلوردان­‌های سنگ­‌های آتش‌فشانی (انواع ملافیر Melaphyre و پورفیری Porphyry) عقیق با ابعاد مختلف از چند سانتی متر تا چندین متر قطر یافت می­‌شود.

ضخامت بلوردان­‌ها غالبا یکسان است. قسمت داخلی بلوردان‌ها توسط لایه­‌های عقیق یا بلورهای میکروسکپی پر می­‌شود و حفره مرکزی به دلیل بودن جا در بلورهای کوارتز، می­‌توانند رشد نمایند.

بافت و ساخت عقیق ها

ساخت و بافت‌هایی مانند ژئودی، نواری، شعاعی، حلقوی، متحدالمرکز و ستاره‌ای زیبایی و جلوه خاصی در آگات‌ها ایجاد نموده است. این ساخت‌ها علاوه بر تنوع رنگی در بالابردن ارزش اقتصادی آگات‌ها موثر می‌باشند.

همانطور که اشاره شد تشکیل این ساخت‌ها در نتیجه ته‌نشینی تدریجی محلول‌های غنی از سیلیس در درون حفرات و فضاهای خالی می‌باشد. معمولا در دیواره حفره‌ها، ابتدا آگات‌ها شکل می‌گیرند. با گذشت زمان و سرد شدن تدریجی محلول، بلورهای درشت کوارتز (کوارتز شفاف، آمتیست، سیترین) در مرکز تشکیل می‌شوند.

علت ایجاد لایه‌بندی در آگات‌ها تغییر در شرایط رسوب گذاری از نظر دمایی، غلظت و مقدار محلول، ترکیب شیمیایی و اضافه شدن برخی یون‌های رنگ‌زا به محلول سیلیسی در حال ته نشست و یا کم شدن آن‌ها می‌باشد.

بافت و ساخت عقیق‌ها به صورت رگه و رگچه‌ای و پرکننده فضای خالی (گل کلمی و حلقوی) است.

در قرن نوزدهم میلادی، آلمان مهم­‌ترین محل یافت بلوردان‌­های عقیق بود. اندازه این بلوردان­‌ها (ژئود) معمولا کوچک بوده و به رنگ­‌های خاکستری، قرمز، صورتی، زرد، قهوه‌­ای و آبی کمرنگ دیده می‌­شدند و قابلیت رنگ شدن را نداشتند.

بافت مهم و قابل بهره‌برداری امروزی در سال 1847 توسط آلمانی­‌ها کشف شد. لایه­‌های حاوی بلوردان­‌های بسیار بزرگ عقیق در رسوبات بستر رودخانه‌­ها و در مواد رسوبی که از تجزیه و تخریب سنگ‌­های آذرین به‌­وجود آمده‌­اند یافت می‌­شوند.

در این ذخایر علاوه بر عقیق، آمتیست، کلسدونی، سیترین و کرنلین نیز وجود دارد.

فراوری عقیق‌ها

رنگ برخی عقیق­‌هاخاکستری بوده و به سبب عدم شفافیت ساختار لایه لایه­‌ای آن­‌ها به سختی قابل مشاهده می­‌باشد. با رنگ کردن می­‌توان این نوارها را مشخص‌تر و زیباتر ساخت.

وجود فضاهای حبابدار در صنایع عقیق بسیار حائز اهمیت است زیرا این شیارها با مواد رنگی و محلول­‌های رنگی معدنی و آبی پر می­‌گردند که به عقیق رنگ­‌های زیبایی می­‌دهند.

عقیق نیز مانند کلسدون ویژگی‌هایی مانند قابلیت دید کم، وجود بافت­ لایه­‌ای و نوارها و رنگ­‌های قوی دارد و از این جهات با کلسدون مقایسه و ارزش­‌گذاری می­‌شود.

گوهرهای با شفافیت ضعیف و نیمه شفاف تا اپک یا دارای انکلوزیون‌های کانیایی متعدد، به صورت کابوشن (نیمکره محدب با یک پایه صاف) تراش داده می‌شوند.

تراش کابوشن تنها خاصسنگ‌هایی که شفافیت کمی دارند نیست. این تراش در مورد سنگ‌هایی که کیفیت غیرعادی و بی‌نظیر مانند جلای ابریشمی، حالت چشم ببری و ستاره‌ای، اپال نما (درخشش شیری یا صدفی)، سنگ ماه و کانی‌هایی که دارای خاصیت نوری باشند نیز استفاده می‌شود.

تراش کابوشن برای سنگ‌های شفاف تیره رنگ تا اپک هم بکار می‌رود. ولی برخی آگات‌های دارای تراش کابوشن گوهرهای نیمه قیمتی جالب توجهی تولید می‌نمایند.

عقیق‌ها را می‌توان پس از تراش، صیقل و پولیش به صورت فانتزی، کابوشن، دامله و تخت فراوری نمود. وجود درز و ترک در سنگ‌ها کیفیت گوهر را پایین می‌آورد.

عقیق­‌های برزیلی برای حکاکی بسیار مناسب می­‌باشند.

انواع سنگ عقیق

عقیق با توجه به نوع، شکل و ساختار لایه­‌های خود در تجارت و علم، واژه­‌های متفاوتی به خود گرفته است.

عقیق قرمز (Red Agate)

عقیق قرمز سنگی نیمه‌ شفاف دارای جلای واکسی است و ترکیب شیمیای این سنگ قیمتی Sio2 (سیلیسم دی اکسید) است . این سنگ قیمتی سختی موس 5/6 تا 7 دارد و وزن مخصوص آن 66/2 است. برای مقایسه بهتر، لازم است بدانید سختی الماس 10 و سختی یاقوت 9 در نظر گرفته می شود. گرافیت (مغز مداد) هم سختی معادل 1 دارد.

سنگ عقیق قرمز در نتیجه جریانهای آب در سنگهای سیلیسی یا سنگهای سیلیکات دار و یا در نتیجه برخاستن گازهای اسیدی از لایه های درونی زمین ایجاد می شود و در شکافهای ما بین سنگهای دیگر بخصوص سنگهای آذرین بیرونی بوجود می آید.

عقیق چشمی (Eye Agate)

ساختار لایه­‌ها در این عقیق دایره‌­وار بوده و نقطه تیره رنگی در مرکز قرار دارد.

عقیق لایه­‌ای (Layer Agate)

در این نوع لایه­‌های عقیق موازی با هم می­‌باشند و رنگ عقیق متاثر از لایه­‌های غنی از لیمونیت می‌باشد.

عقیق شجری (Dendritic)

این عقیق ساختار لایه مانند ندارد، به صورت نیمه شفاف و به رنگ خاکستری یا بی­‌رنگ می‌باشد و بر روی سطح آن شکل‌هایی شبیه‌ درخت نقش بسته است.

لازم به ذکر است این کانی به لحاظ علمی عقیق به شمار نمی­‌آید بلکه نوعی کلسدونی بی­‌رنگ یا سفید خاکستری با شکل­‌های درخت مانند می­‌باشد. عقیق شجری از کلمه­ یونانی دندریت (Dendrite) به معنای “شبیه درخت” گرفته شده است.

دقت کنید این نوع عقیق سختی کمتر از 7 دارد و باید هنگام استفاده و تراش احتیاط بیشتری منظور شود.

نحوه تشکیل عقیق شجری

از تخریب شیمیایی کانی­‌های تیره رنگ و سنگ­‌های اطراف، ناخالصی­‌های اکسید آهن یا منگنز به رنگ قهوه‌­ای تیره یا سیاه حاصل می­‌شود. این ناخالصی­‌ها با نفوذ در شکاف­‌های نازک موجود در توده­‌های فشرده عقیق حالت­‌های شاخه­ درختی را ایجاد می‌کنند. عقیق شجری منشا آلی ندارد.

در صورت وجود منگنز، قبل از تشکیل کریستال سیلیس (عقیق)، ابتدا دي اکسید منگنز بـه شکل دندریتی متبلور شده و سپس کریستال سیلیس ایجاد می‌شود.

شجر بر اساس نحوه تشکیل در سه نوع تقسیم‌بندي می‌شود:

1- این نوع شجر معمولا قبل و یا همزمان با تبلور سیلیس، دندریت‌هاي دي اکسید منگنز (و یا آهن) در داخل عقیق ایجاد می‌شود که به شجرهاي اولیه یا پایه معروف است.

2- در نوع دوم محلول‌هاي حاوي دي اکسید منگنز و … بـه داخل ترك‌ها و شکستگی‌هاي داخل سنگ نفوذ کرده و متبلور مـی‌شود. به دلیل وجود فاصله زمانی در تشکیل شجر و سنگ بستر به این نوع شجر نوع ثانویـه مـی‌گویند. یعنی نقش یـا تصویر پس از ایجاد سنگ تشکیل شده است.

3- در نوع سوم عامل اصلی تشکیل، نوعی باکتري است که با تغذیه منگنز داخل سنگ دفع آن به صورت دندریتی باعث ایجاد نقش و تصویر داخل سنگ مـی‌شود. این گونه از تشکیل شجر بسیار کم است.

محل‌های پیدایش شجر:

به اعتقاد بسیاري از گوهرتراشان بهترین معدن عقیق شجر دنیا متعلق به ایران است که در روستاي بمرود شهرستان زیرکوه قاینات در استان خراسان جنوبی قرار دارد.

علاوه بر این انواع مختلفی از شجر در نقاط مختلف ایران از جمله سمنان، فردوس، سرایان و … موجود است که هرکدام در نوع خود منحصر به فرد است.

همچنین شجر در کشورهاي دیگر مانند ماداگاسکار، برزیل و هند، یمن، ترکیه نیز موجود و مورد توجه گوهرتراشان است.

ارزش گذاري شجر:

عوامل مختلفی از جمله شفافیت، رنگ، طرح، اندازه و … بر ارزش سنگ (نگین) تاثیر به سزایی دارد.

به طوري که هر چقدر عقیق (سنگ بستر شجر) شفاف‌تر، بزرگ‌تر و طرح آن به اشکال طبیعی شبیه‌تر و تداعی کننده موضوعی طبیعی باشد داراي ارزش بیشتر است. همچنین نگین‌هاي رنگی داراي ارزش بیشتري نسبت به نوع بی‌رنگ آن است.

تراش شجر:

در بین تراش انواع گوناگون سنگ‌ها، تراش شجر کاري تخصصی است و تجربه و دقت بالایی لازم دارد.

پیدا کردن نقوش شجر از میان سنگ‌هاي عقیق، به پیدا کردن گنجی ارزشمند در میان تودهاي سنگ به ظاهر معمولی می‌ماند که تجربه‌اي شگفت انگیز است.

سنگ‌های عقیق شجری به صورت عقیق شجر بهاری، شجر تک درخت، شجر پاییزی، شجر دریایی وجود دارد.

نمونه‌های بسیار زیبایی از سنگ شجر زیرکوه قائنات اشکال جالب و شگفت انگیز درخت مانند را نمایان می‌کند.

عقیق آبدار (Enhydritic Agate)

در بلوردان این نوع عقیق مقداری آب از مایعات گرم اولیه باقی مانده که در تراش نازک می‌توان آن را مشاهده نمود. جدا نمودن بلوردان از سنگ­‌های اطراف بایستی با احتیاط انجام شود که باعث ترک خوردن و از دست دادن آب درون آن نشود.

عقیق دژسان (Fortification Agate)

بر روی این نوع عقیق طرحی مانند نقشه دژهای قدیمی نقش بسته است.

عقیق دایره­‌وار (Orbicular Agate)

این نوع عقیق لایه‌­های دایره‌­وار دارد و از نوعی کلسدونی شفاف تشکیل شده است.

عقیق خزه مانند (Moss Agate)

از نظر علمی عقیق خزه مانند نوعی کلسدونی نیمه شفاف به شمار می‌رود و یک عقیق واقعی نیست زیرا الگوی نواری عقیق را ندارد. این عقیق نوعی کلسدونی بی‌­رنگ، نیمه شفاف و دارای محتویاتی از بلورهای سبز رنگ هورنبلند به شکل خزه می‌­باشد.

کانی هورنبلند رشته­‌ای، محتویاتی به شکل برگ و شاخه­‌های خزه مانند در این نوع عقیق ایجاد می‌کند. با اکسایش فلز آهن موجود در ترکیب شیمیایی کانی هورنبلند که سبز رنگ است، عقیق به رنگ­‌های قهوه‎­ای و قرمز تبدیل می­‌شود.

توده­‌هایی که ناخالصی­‌های فراوان دارند به یشم خزه­‌ای معروف می‌باشند اما در حقیقت یشم نیستند.

این کانی شکاف­‌هایی که در سنگ میزبان وجود دارد را پر می­‌کند و به صورت قلوه سنگ یافت می­‌شود.

با برش دادن به­‌صورت ورقه­‌های نازک و صیقلی، اشکال خزه‌­ای شکل آن به­‌خوبی ظاهر می‌گردد. تراش غالب این نگین کابوشن است.

عقیق خزه­‌ای به صورت مصنوعی و به فرم دوبلت ساخته می­‌شود که در این فرم قسمت بالایی و پایینی نگین از ورقه­‌های نازک و نیمه شفاف کلسدونی به رنگ خاکستری است و وسط این دو ورقه ترکیبی مضاعف از اکسید آهن و منگنز قرار داده می­‌شود که بعد از تبلور حالت خزه‌­ای شکل به خود می­‌گیرد.

بهترین نوع آن در هندوستان وجود دارد اما در کشورهای چین و آمریکا هم یافت می‌شود.

عقیق منظره‌­ای (Scenic Agate)

این سنگ نوعی عقیق شجری با رنگ زمینه قهوه‌­ای و قرمز است و بر روی آن اشکالی شبیه درخت و یا مناظر طبیعی مشاهده می­‌شود.

ساختار داخلی عقیق منظره‌ای، به عقیق لایه­‌دار شبیه است و شکل خارجی آن فرم هندسی دارد اما مانند بلوردان عقیق واقعی کروی شکل نیست

شبه عقیق (Pseudo Agate)

در شبه عقیق شکل خارجی قرینه ندارد و به فرم بلور تبدیل یافته شبیه نیست و طرز تشکیل آن هنوز مبهم است که به چه صورت می­‌باشد. شبه عقیق در برزیل کشف شده است

.شاید جالب باشد با انواع سنگ‌های شبیه به عقیق آشنا شوید: درکوهی، آمتیست، کوارتز دودی، کلسیت، هماتیت، شالیبیت و انواع کانی­‌های زئولیت می­‌توانندمثال‌هایی از این قبیل باشند

عقیق مجوف (Tubular Agate)

در عقیق مجوف قسمت­‌هایی از درون آن توخالی و دارای حفره­‌های بسیار می­‌باشد.

عقیق خرد شده (Brecciated Agate)

از قطعات خرد شده عقیق تشکیل شده است که این قطعات به وسیله خمیر کوارتز به­ هم چسبیده‌­اند.

عقیق حشره ای (Mosquito Agate)

در این عقیق اشکالی شبیه به ازدحام پشه­‌ها وجود دارد. انتخاب برش مناسب در این نوع عقیق بسیار حائز اهمیت است. عقیق حشره‌­ای را باید طوری برش داد که ناخالصی­‌های درختی شکل آن نزدیک سطح سنگ قرار گیرند.

برای تولید مصنوعی این سنگ با استفاده از نیترات اقداماتی صورت گرفته است اما منجر به نتیجه موفقی نگردیده است.

انواع دیگری از عقیق نیز وجود دارد که از آن جمله می توان به عقیق سلیمانی، عقیق قرمز، در نجف، شرف الشمس، عقیق یمانی و … اشاره نمود.

در کشورهای چین، هندوستان، جمهوری مالاگاسکی، مکزیک، آمریکا و ایران معادن مهم عقیق وجود دارد.